Mondoros Mütarekesi sonrası Doğu Anadolu'da Erzurum'u içine alacak Ermeni Devleti'nin kurulması için yapılan çalışmalarla; Doğu Karadeniz'de Trabzon merkezli kurulmak isten Pontus-Rum devleti için yürütülen faaliyetler,doğudaki şehirleri birlikte mücadele etmeye yönelmiştir.
Erzurum Kongresi ; Doğu Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ile Trabzon Muhafaza-i Hukuku Milliye Cemiyeti tarafından, Ermeni ve Rumlara karşı Doğu Anadolu ve Karadeniz bölgesinin bütünlüğünün korunması için toplanmıştır.
Kongrenin Erzurum'da toplanmasında ; Erzurum'un igal edilmemiş olması Kazım Karabekir'in bölgenin güvenliğini sağlaması ve Erzurum valisi Münir Akkaya'nın Milli mücadele yanlısı olması etkili olmuştur. Kongrenin toplanmasında Kazım Karabekir'in büyük katkısı olmuştur.Mustafa Kemal Atatürk'ün resmi görevinin sona ermesinden sonra O'na en büyük destek Kazım Karabekir'den gelmiştir.Kazım paşa ''Ben ve ordum emrinizdeyiz Paşam'' diyerek Mustafa Kemal Atatürk'e bağlılığını bildirmiştir.
Ortak bir mücadele hattı oluşturmanın yanında Erzurum'un işgal edilmemiş güvenli bir şehir olması ve henüz terhis edilmemiş bir orduya sahip olması ,bu şehirde bir kongre toplanmasını kolaylaştırmıştır.
Mustafa Kemal Atatürk ve Rauf Orbay delege olmadıkları için Erzurum delegelerinden ''Kazım Yurdalan ve Cevat Dursunoğlu'' istifa etmiş ve bu ikisine yer açmışlardır. 10 Temmuz'da toplanması planlanan kongre bazı delegelerin vaktinde gelmemelerinden ötürü 23 Temmuz'da toplanmıştır.
Kongreye ; Bitlis, Erzurum, Sivas, Trabzon ve Van'dan 62 delege katılmıştır. İstanbul hükümeti Elazığ, Mardin ve Diyarbakır delegelerinini kongreye katılmasını engellemiştir. Kongre 23 Temmuz'da tek katlı bir ilkokul salonunda toplanmış, açılışı ''Hoca Raif Efendi'' yapmış ve Mustafa Kemal Atatürk oy çokluğu ile kongre başkanı seçilmiştir. İstanbul hükümeti kongre çalışmalarını engellemek istemiş kongrenin kanunsuz toplandığını ilan etmiş, Mustafa Kemal Atatürk'ü tutuklamak istemiş,kongreye katılanları İstanbul Divanı Harbine sevketmiştir.
Erzurum Kongresi'nin İçeriği
Doğu İlleriyle Trabzon ve Canik Sancağı hiçbir sebeple Osmanlı topluluğundan ayrılmaz, Ulusal sınırlar içinde vatan bir bütündür,bölünemez. İlk defa milli sınırlardan bahsedilerek, Misak-ı Milli kararların temeli atılmıştır. Mondoros Ateşkesi öncesi işgale uğramayan Türklerin çoğunlukta olduğu yerler milli sınırlar kabul edildi. Bölgesel amaçlı olarak toplanan kongre bütün vatanı ilgilendiren kararlar alınmıştır. Bu karar vatanı ve milleti bölmek isteyenlere ilk esaslı ihtardır.
- Her türlü yabancı işgal ve müdahalelerin karşı millet, birlik olarak vatanını koruyacak ve kurtaracaktır. Vatanın bağımsızlığını İstanbul Hükümeti sağlayamazsa, milli gayeye ulaşmak için geçici bir hükümet kurulacak ve hükümet üyeleri Milli Kongre tarafından seçilecektir. kongre toplanmışsa seçimi Temsili heyeti yapacaktır.
- İlk defa İstanbul Hükümeti dışında geçici bir hükümetten ve ilk defa açıkça yeni bir devletten bahsedilmiştir. bu karar ihtilalcı bir özelik taşımaktadır. Milli iradeye dayanan hiükümete yönelik ilk adımdır. Hıristiyan halka siyasi hakimiyeti sosyal düzeni bozacak imtiyazlar verilmez. Manda ve Himaye kabul olunamaz. Mandacılığa ilk defa tepki gösterilmiştir. Bağımsızlığın koşulsuz olarak sağlanacağı vurgulanmıştır. parola; Ya İstiklal Ya Ölümdür.
- Kuvayımilliye'yi amil, milli iradeyi hakim kılmak esastır. Millet iradesinden açıkça bahsedilmiştir. Milli iradeyi hakim kılmak aynı zamanda demokratik bir esastır.
- Cumhuriyet rejiminin ilk kıvılcımları burada belirmiştir. Milli iradeyi hakim kılmak koşulsuz egemenliğin millete verilmesi demektir. Bu da Cumhuriyet rejiminin kurulmak istediğini göstermektedir. Milli Meclis'in derhal toplanması ve hükümet işlerinin Meclis tarafından kontrol edilmesi için çalışacaktır.
- İlk defa Osmanlı mebusan Meclisi'nin toplanması istenmiştir. Yönetimde halk iradesi ön plana çıkarılmak istenmiştir.İstanbul Hükümeti meclis kontrolü altına alınmaya çalışılmıştır. Sömürü amaçlı olmaması koşuluyla dış devletlerden teknik, sanayi ve mali yardım alınabilir.
- Dışarıdan gelebilecek yardımların insani amaçlarla olması durumunda kabul edilebileceği vurgulanmıştır. Bağımsız devlet anlayışı doğrultusundadır. Türk milleti insani ve medeni amaçların değerlerini bilen ve kavrayan bir milletir. Doğudaki ulusal cemiyetleri Şarki Anadolu Müdafaa-i cemiyeti olarak birleştirmiş başkanlığına da Mustafa Kemal Atatürk seçilmiştir. Kongre; Mustafa Kemal Atatürk başkanlığında, dokuz kişiden oluşan ve Doğu İllerinin temsil eden Heyeti Temsiliye'nin seçilmesiyle çalışanlarına son vermiştir.
Kongrenin Önemi
- Mustafa Kemal Atatürk kongrenin kapanış günü yaptığı konuşmasında ''Tarih bu kongremizi ender ve büyük bir eser olarak kaydedecektir'' diyerek kongrenin önemini belirtmiştir.
- Mustafa Kemal Atatürk'ün söylediği '' Milletimizin insani ve asri gayeleri tebcil eder'' cümlesi Atatürk inkılaplarının ilk kıvılcımlarının Erzurum kongresi'nde parıldadığını gösterir.
- Kongre amacı ve toplanmış şekli olarak bölgesel nitelikli bir kongre olmasına rağmen aldığı kararlar Ulasal niteliktedir.
- Bağımsız dış politika ilkesi olarak benimsenmiştir. Kongrede dış işlerle ilgili kararlar alınması kongrenin meclis gibi hareket ettiğini göstermektedir.
- Erzurum Kongresi kararları Sivas Kongresi kararlarına, TBMM'ye Mudanya ve Lozan Antlaşmaları'na temel oluşturmuştur.
- Kongre Dünya uluslarının kendi geleceklerine karar verdikleri bir zamanda, dağıtılan Mebulsar Meclisi'nin toplanması içinde gayret göstermiştir.
- Milli Meclis derhal toplanmalıdır kararıyla milli iradeyi hakim kılmaya çalışmıştır.
- TBMM kurulmadan önce milli mücadele'nin tek elden sevk ve iradesini Temsil heyeti yapmıştır.
- Mustafa Kemal Atatürk'ün yetki problemini ortadan kaldırmıştır.
- Erzurum Kongresi'nde alınan kararlar, bütün memlekete bildirilmiş, ayrıca İstanbul'daki işgal kuvvetlerini temsilcilerine ve yabancı devlet temsilcileri ile ABD başkanı Wilson'a da gönderilmiştir.
- Kongreden sonra İstanbul Hükümeti, Mustafa Kemal Atatürk, Rauf Orbay ve Refet Bele için tutuklama kararı çıkarılmıştır.(30 Temmuz 1919)
- Mustafa Kemal Atatürk 27 Ekim 1919'da Erzurum'a bir yaz göndermiş acele Teşkilatı Milliye'nin kurulmasını istemiştir. Bu tarihten itibaren mahalle ve köylerde Teşkillatı Milliye kurulmuş savaş ile ilgili bilgiler buralara ulaştırılmıştır.
